فاطمه طاری‌بخش، خبرنگار گروه دانشگاه: کسب درآمد اختصاصی یکی از کارویژه‌های دانشگاه‌های مطرح دنیا برای رسیدن به استقلال مالی محسوب می‌شود. اتفاقی که در دانشگاه‌های دولتی ایران علی‌رغم تاکیداتی که نسبت به این حوزه صورت می‌گیرد، چندان اهتمامی به آن نمی‌شود. نکته مهم در این میان اما تاکیدات مسئولان نظام آموزش عالی برای حرکت دانشگاه‌ها به سمت درآمدزایی و کاهش وابستگی به بودجه عمومی است. علی خطیبی، معاون اداری مالی وزارت علوم 11 شهریور ماه امسال اعلام کرد که درآمد اختصاصی دانشگاه‌ها 10 هزار میلیارد تومان خواهد بود. درآمدهایی که البته بناست از محل فروش تحقیقات، فناوری، انعقاد قرارداد با صنعت و برگزاری دوره‌های کوتاه‌مدت باشد اما به نظر می‌رسد هنوز راه زیادی برای تحقق این حوزه در نظام آموزش عالی باقی مانده است. به عبارت دیگر سهم پژوهش و قراردادهای صنعتی از رقم کل درآمدهای اختصاصی هنوز زیر 15 درصد است، درحالی‌که طی سال‌های اخیر برنامه‌ریزی‌های مختلف برای پیوند دانشگاه با صنعت و جامعه صورت گرفته که از جمله آن می‌توان به راه‌اندازی سامانه‌هایی مانند نان اشاره کرد. در این گزارش به سراغ چهار رئیس دانشگاه بزرگ کشور رفته‌ایم تا در کنار سهم درآمدهای اختصاصی‌شان، از چالش‌های موجود در این حوزه بپرسیم.
منصور انبیا، رئیس دانشگاه علم و صنعت
استقبال صنایع از دانشگاه‌ها بهتر نشده است
منصور انبیا، رئیس دانشگاه علم و صنعت با اظهار اینکه درآمد اختصاصی امسال دانشگاه از پارسال بیشتر می‌شود، گفت: «درآمد اختصاصی پارسال ما نسبت به 1400 با رشد 100 درصدی همراه بود و توانستیم حدودا 240 تا 250 میلیارد تومان درآمد اختصاصی داشته باشیم. باید این مساله را هم بگویم که تنها راه برای افزایش درآمد اختصاصی این است که دانشگاه‌ها مشکلات کشور را حل کنند.» او گفت: «طبیعتا دانشگاه می‌تواند بعد از حل نیازها حق‌الزحمه خود را از صنایع بگیرد. صنایع کشور نیازهای بسیاری دارند و اگر تمام دانشگاه‌های کشور هم بسیج شوند، با توجه به اینکه این نیازها انباشته شده؛ دانشگاه‌ها باید سال‌های سال با فشردگی و حجم بالا در این حوزه فعالیت انجام دهند تا نیازهای آنها را پوشش دهند. اما متاسفانه به این دلیل که مدیریت، مدیریت روزمرگی است صنایع علاقه نشان نمی‌دهند.» رئیس دانشگاه علم و صنعت با بیان مثالی درخصوص ضرری که با عدم اعتماد صنایع به دانشگاه‌ها می‌رسد، گفت: «حوزه نفت، حوزه بسیار وسیعی است. در این صنعت 4 بخش مختلفِ شرکت ملی نفت، شرکت ملی گاز، پتروشیمی و پالایشگاه‌ها وجود دارد. هرکدام از این حوزه‌ها دنیایی صاحب شرکت و پایین‌دست دارد. مثلا در حوزه شرکت نفت باید بگویم که کار این شرکت این است که نفت را از داخل زمین به سطح زمین بیاورد و مخازن نفت را شناسایی کند. ضریب استحصال نفت در کشور ما 25 درصد است یعنی ما 75 درصد از نفت را هرگز نمی‌توانیم به سطح زمین بیاوریم. با توجه به اینکه رشته تخصصی‌ام نفت است، می‌گویم اگر بتوانیم ضریب استحصال نفت را از 25 درصد به 26 برسانیم با بهای نفت امروز، 20 میلیارد دلار به سرمایه ملی کشور اضافه می‌شود. این 20 میلیارد دلار به اعتبارات سال 1402 پهلو می‌زند. این تنها برای یک چاه نفت است.» انبیا با تاکید بر اینکه چنین کاری تنها با توسعه فناوری امکان‌پذیر است، عنوان کرد: «صاحب این دانش، دانشمندان و خانه دانشمندان دانشگاه است. پس دانشگاه‌های ما توانمند هستند و کسی نمی‌تواند توانایی دانشگاه‌ها را دست‌کم بگیرد. دانشگاه می‌تواند. دانشگاه‌های ایران یک درصد علم دنیا را تولید می‌کنند. آیا نمی‌توانند نیاز صنایع ما که صنایع قدیمی هستند و 30 الی 40 سال از علم روز عقب‌تر هستند را برآورده کنند؟ مدیران ما، مدیران روزمرگی هستند و مدیر آینده نیستند و اشکال این است. اما دانشگاه‌ها ظرفیت خوبی دارند. دانشگاه این پتانسیل را دارد و اگر این اتفاق بیفتد، هم نیاز کشور حل می‌شود و هم منابع تا حد خوبی افزایش خواهند داشت.» او تصریح کرد: «ما تا مسئولی را می‌بینیم که مقداری بودجه دارد، همگی به‌عنوان رئیس دانشگاه سر و دست می‌شکنیم که جلو برویم و عرض ارادتی داشته باشیم. اما اینکه بخواهند به اصطلاح روزی دو هزار تومان کف دست ما بگذارند تا ما بتوانیم دانشگاه را بگردانیم، درست نیست. اصلا چرا باید این‌طور باشد؟ دانشگاه علم دارد و باید بتواند علم خود را به‌راحتی به ثروت تبدیل کند. اما جلو نمی‌آیند. این معادله دو طرف دارد و یک‌طرفه نمی‌توان آن را حل‌و‌فصل کرد. این یکی از همان اشکالات اساسی است.»
متوسط سهم اعضای هیات‌علمی همکار با صنایع 30 درصد است
رئیس دانشگاه علم و صنعت ایران درباره استقبال صنایع از همکاری با دانشگاه‌ها گفت: «متاسفانه باید بگویم که استقبال صنعت بهتر نشد، هرچند شاید در ظاهر کمی هم بهتر شده باشد که این مساله به مرور زمان طبیعی است و اصلا این رشد اجتناب‌ناپذیر است. اما روند این رشد آن‌طور که باید متناسب با ظرفیت دانشگاه‌ها باشد، نبوده است. مساله دیگر اینکه مقام‌معظم‌رهبری می‌گویند باید شتاب را بیشتر کنیم. این شتاب در صنعت بیشتر نشده است.» انبیا گفت: «ما جلسه‌ای با وزیر نفت داشتیم و درباره چاه‌های نفت صحبت کردیم اما بحث جلو نرفت. عملا چاه‌های نفت را دور می‌ریزند. وزیر نفت می‌گوید که 50، 50 این بحث را جلو ببریم درحالی‌که باید بگوید انبیا تو اگر پژوهشگر هستی بودجه‌ای به تو می‌دهم تا چاه نفت را که من نمی‌توانم 75 درصد از نفت آن را استحصال کنم، تو جلو ببر.» او در پایان در مورد فعالیت اعضای هیات‌علمی در قرارداد با صنعت گفت: «من به‌عنوان رئیس دانشگاه باید انگیزه‌هایی را ایجاد کنم اما این واقعیت تلخ وجود دارد که الان متوسط افرادی که با صنایع کار می‌کنند؛ 30 درصد است. البته این آمار در دانشگاه ما که پیشرو هستیم حدودا 45 درصد از اساتید الان با صنایع کار می‌کنند. حتی در گروه معارف اسلامی دانشگاه هم از صنایع پروژه گرفته‌ایم.»
صفر نصرالله‌زاده، رئیس دانشگاه تبریز
تامین 15 درصد بودجه دانشگاه از طریق درآمدهای اختصاصی
صفر نصرالله‌زاده، رئیس دانشگاه تبریز درباره میزان درآمدهای اختصاصی این دانشگاه گفت: «پیش از پاسخ به این سوال باید بگویم ما 21 هزار دانشجو و 20 دانشکده داریم، از این تعداد 52 درصد دانشجویان دختر و 48 درصد هم دانشجوی پسر است و بیش 40 درصد از دانشجوی مقطع تحصیلات تکمیلی هستند. نکته‌ای که اینجا درباره درآمدهای اختصاصی مطرح می‌شود، اینکه حدود یک‌سوم دانشجوی دوره‌های کارشناسی ما شهریه‌پرداز بوده که بخشی از درآمدهای ما از این طریق تامین می‌شود. همچنین یک‌سوم دانشجویان دوره کارشناسی‌ارشد و دکتری هم شهریه‌پرداز بوده و این بخش را هم باید به درآمدهای اختصاصی اضافه کرد. بخش دیگری از درآمدهای دانشگاه به بالاسری طرح‌های تحقیقاتی مربوط است که شامل قراردادهای دانشگاه با بخش‌های مختلف، اجاره بخش‌های استیجاری دانشگاه و تولیدات در حوزه‌های کشاورزی و صنعتی است.» او با بیان اینکه یکی دیگر از منابع درآمدی ما مربوط به حوزه آموزشی است که از طریق برگزاری کلاس‌های مهارتی، دوره‌های غیررسمی و... تامین می‌شود، افزود: «سال گذشته توانستیم بیش از 40 درصد بیشتر از آنچه در این زمینه پیش‌بینی کرده‌ایم، کسب درآمد اختصاصی داشته باشیم. به عبارت دیگر پیش‌بینی می‌کردیم که 90 میلیارد تومان کسب درآمد داشته باشیم که این میزان به 135 میلیارد تومان رسیده بود. البته امسال هم پیش‌بینی‌مان بیشتر از این مقدار خواهد بود و در‌نظر داریم تا به 150 میلیارد تومان درآمد برسیم. نکته دیگر اینکه حدودا 15 درصد بودجه دانشگاه تبریز از محل درآمد اختصاصی تامین می‌شود؛ هرچند در قیاس با دیگر دانشگاه‌ها عدد بزرگی نیست.» رئیس دانشگاه تبریز اظهار داشت: «با توجه به اقداماتی که از سوی مجموعه وزارت علوم در ماموریت‌گرایی دانشگاه‌ها صورت می‌گیرد و البته با توجه به برنامه‌ریزی خودمان با جذب بورسیه‌های صنعتی، افزایش تعداد طرح‌های تحقیقاتی، ایجاد مراکز فناوری تخصصی و عقد قرارداد با صنعت و جامعه و از محل فروش علم و تحقیقات درآمد اختصاصی دانشگاه تا حد زیادی افزایش پیدا خواهد کرد. در برنامه‌ای که برای خودمان تدوین کرده‌ایم، امیدواریم در پایان دوره 4 ساله، بیش از 60 درصد بودجه دانشگاه از محل درآمدهای اختصاصی تامین شود، کاری که اکثر دانشگاه‌های دنیا هم آن را دنبال می‌کنند.» او با بیان اینکه امروز وزارت علوم و خودمان تلاش زیادی برای جذب دانشجو در بورسیه صنعتی و دیگر بورس‌های تحصیلی داریم، افزود: «نکته دیگر بحث سامانه‌هایی است که تا امروز راه‌اندازی شده و از طریق آن نیاز جامعه و صنعت به دانشگاه‌ها منتقل می‌شود، طبیعتا در اینجا هم هر دو طرف سود خواهند برد؛ چراکه از یک سو نیاز جامعه و صنعت رفع شده و از سوی دیگر دانشگاه درآمدی را کسب خواهد کرد.» نصرالله‌زاده تصریح کرد: «برای افزایش درآمدهای اختصاصی، بودجه پژوهش و فناوری را افزایش دادیم، همچنین برخی منابعی را برای توسعه منابع درآمد در دستورکار داریم که از آن هم استفاده خواهیم کرد. در حوزه آموزشی هم تلاش می‌کنیم با در دستورکار قرار دادن برگزاری دوره‌ها و اعطای مدرک غیرمستقل دانشگاهی و حرکت به‌سمت برگزاری دوره‌های کوتاه‌مدت که از 6 ماه تا 2 سال را شامل می‌شود، بتوانیم درآمدزایی برای دانشگاه داشته باشیم. طبیعتا این دوره‌ها هم برای جامعه و هم دانشگاه مفید خواهد بود.» رئیس دانشگاه تبریز بیان داشت: «تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان ما نسبت به سال 1400 در سال 1401، دو برابر افزایش داشته است. این شرکت‌ها برای دانشگاه آورده دارد؛ چراکه بخشی از فروش آنها نصیب دانشگاه می‌شود و خود شرکت‌ها هم از مزیت‌هایی که دانشگاه‌ها به آنها می‌دهند، بهره‌مند می‌شوند. نکته دیگر اینکه دانشگاه‌ها اگر بخواهند درآمدهایشان را افزایش دهند باید ارتباط‌شان را با جامعه تنگاتنگ کنند تا هم نیاز جامعه رفع شده و هم نیاز مالی دانشگاه حل شود.» او به چگونگی جذب دانشجوی بورسیه صنعتی اشاره و تصریح کرد: «قرار است با همکاری صنایع مختلف مثل گروه خودروسازی سایپا، تراکتورسازی و... براساس مذاکراتی که انجام گرفته و سیاستی که وزارت علوم و بنیاد نخبگان دنبال می‌کند، برای سال تحصیلی جدید بیش از 220 نفر را در این دانشگاه از طریق بورسیه صنعتی جذب کنیم. البته این تعداد تنها از طریق کنکور جذب می‌شوند. خوشبختانه امروز در دانشگاه‌های کشور و صنعت این باور و فرهنگ ایجاد شده که با این کار هر دو طرف سود می‌برند از این رو با توجه به حجم قراردادهایی که امضا شده و ارتباطاتی که شکل گرفته، می‌فهمیم که هم صنعت و هم دانشگاه با شتاب زیادی این مسیر را طی می‌کنند و این هم تنها راه توسعه دانشگاه و صنعت است.»
امیررضا شاهانی، رئیس دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی
رشد بودجه اختصاصی دانشگاه خواجه نصیر نسبت به سال پیش چشمگیر نیست
امیررضا شاهانی، رئیس دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی درباره درآمدهای اختصاصی بیان کرد: «بودجه‌های اختصاصی دانشگاه ما نسبت به سال قبل رشد داشته است اما این رشد قابل توجه نیست. رشد عمده‌ای نیست و ما به دنبال این هستیم که سهم درآمدهای اقتصادی را افزایش دهیم.» رئیس دانشگاه خواجه نصیر با اشاره به اینکه درآمدهای اختصاصی دانشگاه به صورت معمول یا از دانشجویان شهریه‌پرداز یا از قراردادهای پژوهشی تامین می‌شود، گفت: «قرار است که بخش دومی که مربوط به قراردادهای پژوهشی می‌شود را تقویت کنیم و در این مدت کوتاهی که من به دانشگاه آمده‌ام قراردادهایی را امضا کرده‌ایم. علاوه‌بر آن برنامه‌های دیگری برای درآمدزایی داریم و طبق آن، سازمان سرمایه‌گذاری دانشگاه را راه‌اندازی می‌کنیم و ذیل آن فعالیت‌های درآمدزا برای دانشگاه انجام دهیم. این سازمان قرار است ذیل ریاست دانشگاه ایجاد شود.» شاهانی با تاکید بر اینکه وضعیت ارتباط کلی دانشگاه با صنعت خوب نیست، افزود: «یعنی انتظار این است که صنایع به قدری به دانشگاه‌ها خصوصا دانشگاه‌های فنی مراجعه کنند که فرصتی برای دانشگاه‌ها نماند اما این‌طور نیست و دانشگاه‌ها فرصت بسیاری دارند. البته این ارتباط صفر نیست و برخی از صنایع پیشتازتر هستند و بیشتر به سراغ دانشگاه می‌آیند و برخی از صنایع کمتر مراجعه می‌کنند. اما متاسفانه برخی از صنایعی که مردم نیز از آن ناراضی هستند از آن دست صنایعی هستند که کمتر به سراغ دانشگاه‌ها می‌آیند. برای مثال ما با صنعت خودروسازی به تازگی ارتباط گرفته‌ایم و بعد از این نیز همکاری‌ها را گسترش می‌دهیم. البته منظور قبل از این است و این نوع صنایع باید سعی کنند که محصولات علمی دانشگاه را به خروجی‌هایی ملموس تبدیل کنند و در محصولات باعث ارتقای کیفیت و... شوند.»
او درباره چرایی عدم استقبال پایین اعضای هیات‌علمی از انعقاد قرارداد با صنعت گفت: «قراردادهای صنعتی برای عضو هیات‌علمی مسئولیت دارد و باید آن را اجرا کند. اما فضای کار دیگری برای اعضای هیات‌علمی وجود دارد که با دردسر کمتری می‌توانند درآمد داشته باشند؛ مثلا در دانشگاه‌هایی که غیردولتی هستند. این حوزه فعالیت مسئولیت سنگینی که در قراردادهای صنعتی است را ندارد. همچنین مشکل دیگر بحث تغییر این‌گونه قوانین است. به‌طور مثال بحث مالیات یا قوانین تامین اجتماعی که برای دانشگاه‌ها بازدارنده است و مشکلات جدی ایجاد کرده است. علی‌رغم اینکه زمانی که با مسئولان بیمه مرکزی صحبت می‌شود، می‌گویند که همکاری می‌کنیم اما در عمل مشکلاتی ایجاد می‌کنند. برخی از این قراردادها هم ممکن است به دانشگاه‌ها ارائه شود و اساتید وقت می‌گذارند و پروپوزال ارائه می‌دهند اما به نتیجه نمی‌رسد. در هیات ممیزه دانشگاه قرارداد ارتباط با صنعت از آن دست مواردی است که آن را در دسته نقش وتویی داشتن قرار می‌دهند.»
سیدمحمد مقیمی، رئیس دانشگاه تهران
باید ساختارهای ارتباط دانشگاه‌ها با صنایع ایجاد شود
سیدمحمد مقیمی، رئیس دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه درآمدهای اختصاصی دانشگاه‌ها بسیار اهمیت دارد، بیان کرد: «قاعدتا اگر می‌خواهیم به این استقلال برسیم باید میزان اتکای خودمان را به بودجه‌های دولتی کاهش دهیم. ضمن اینکه اگر هدف استقلال را دنبال نکنیم درحالحاضر میزان بودجه‌های عمومی به‌گونه‌ای است که نمی‌توانیم روی این بودجه‌ها برای توسعه علمی حساب کنیم؛ چراکه این بودجه‌ها بیشتر برای حفظ وضع موجود کفایت می‌کند. بنابراین اگر می‌خواهیم رشد و تحول را در نظام آموزش عالی داشته باشیم باید بیشتر به‌سوی درآمدهای جدید و تنوع درآمدی برویم.»
او در همین زمینه افزود: «عمده درآمدهای دانشجویی در گذشته در شهریه دانشجویی و بالاسری که از طرح‌های پژوهشی خلاصه می‌شد، اما درحالحاضر تنوع درآمدی را ایجاد کرده‌ایم و در کنار آن نیز شهریه دانشجویان بومی سرجای خودش است. بحث جذب دانشجوی بین‌الملل در این راستا در دستورکار ما قرار دارد و ما تغییرات اساسی روی کمیت و کیفیت جذب دانشجویان بین‌الملل داشتیم.»
مقیمی با اشاره به اینکه از سمت خیران کمک‌هایی به دانشگاه تهران شده است، عنوان کرد: «عمده این کمک‌ها در بحث زیرساخت‌های تجهیزاتی و زیرساخت‌های فیزیکی دانشگاه بوده است، اما الان به این سمت می‌رویم که خیران کمک‌های خود را برای تحقق ماموریت‌های اصلی دانشگاه و ترویج علم انجام می‌دهند. مثلا نشان عالی دانش و جشنواره‌های علمی و... که خیران کمک می‌کنند. نکته دیگر نیز بحث تبدیل به احسن دارایی‌های موجود دانشگاه است که ما تلاش می‌کنیم از دارایی‌هایی که ممکن است سال‌ها راکد مانده‌اند، بهره‌وری بیشتری داشته باشیم. همچنین طرح‌های مختلفی که عمدتا مربوط به ایجاد شرکت‌های نوآور و دانش‌بنیان است که از کنار آن نیز درآمدهای خوبی نصیب دانشگاه می‌شود.»
تکالیف قانونی باعث تعامل دانشگاه و صنعت است
رئیس دانشگاه تهران درخصوص استقبال صنایع از دانشگاه‌ها گفت: «من اخیرا شنیدیم که آقای رئیس‌جمهور ابلاغیه‌ای داشته و سازمان صمت و وزارت کار را مکلف کرده تا با آموزش عالی همکاری بیشتری داشته باشند. اما درخصوص صنعت و دانشگاه حرف‌های بسیاری زده شده مبنی‌بر اینکه دانش باید در خدمت جامعه و صنعت باشد و این موضوع تنها با استقبال صنایع محقق می‌شود؛ هرچند موانعی هم از هر دو طرف در این زمینه وجود دارد. بخشی مربوط به این است که ما در دانشگاه‌ها سازوکارهای مناسبی را پیاده نکرده‌ایم. بخش دیگر مربوط به این است که صنایع، اقبال عمومی در تعامل با دانشگاه‌ها نشان نمی‌دهند و ترجیح می‌دهند به‌صورت فردی با برخی از محققان و اساتید ارتباط داشته باشند اما این ارتباط ارگانیک نیست.»
او بیان داشت: «ما در دانشگاه تهران به‌صورت انفرادی با برخی از صنایع مذاکراتی انجام دادیم. نشست‌های مختلفی را با صنایع مختلف داشتیم و یکی از آنها ایجاد پردیس‌های علم و فناوری در صنعت است. معتقدیم اگر قرار است این ارتباط شکل گیرد، باید ساختارهای آن به‌وجود آید. البته نباید انتظار داشته باشیم که این بازدهی یک‌روزه و دوروزه اتفاق افتد؛ با شرایط ایده‌آل فاصله داریم و ما باید تکالیف قانونی برای صنایع ایجاد کنیم. بورس صنعت خوب است اما کافی نیست و ارتباط باید پایدار باشد و تکالیف قانونی و ساختار می‌تواند باعث تعامل بهتر و اثرگذارتر شود.»
