«16 آذر» از زبان شهید چمران
کتاب «16 آذر به یاد حماسه و مقاومت دانشگاه» جزء معدود آثاری محسوب می‌شود که از سوی شهید مصطفی چمران نوشته شده و دربرگیرنده تک‌نگاری‌هایی از واقعه تلخ به شهادت رساندن دانشجویان دانشگاه تهران است؛ کتابی که در اولین سال از دهه 40 منتشر شد و حوادث رخ‌داده در آن روز را از زبان این شهید بازگو می‌کند. کتابی که در بخشی از آن این‌طور آمده است: «از آن روز - یعنی 16 آذر 32 - نُه سال می‌گذرد، ولی وقایع آن روز چنان در نظرم مجسم است که گویی همه را به چشم می‌بینم؛ صدای رگبار مسلسل در گوشم طنین می‌اندازد، سکوت موحش بعد از رگبار بدنم را می‌لرزاند، آه بلند و ناله جانگداز مجروحین را در میان این سکوت دردناک می‌شنوم، دانشکده فنی خون‌آلود را در آن روز و روزهای بعد به رای‌العین می‌بینم.»
کتابی برای معرفی جنبش دانشجویان ایرانی خارج از ایران
هرچند روز دانشجو به خاطر شهادت سه دانشجو نامگذاری شد، اما بررسی تاریخی جنبش دانشجویی در خارج از کشور نیز از مسائل بسیار مهمی است که کتاب «کنفدراسیون؛ تاریخ جنبش دانشجویان ایرانی در خارج از کشور» ترجمه ارسطو آذری یکی از آنها است؛ کتابی که از سوی نشر شیرازه راهی بازار نشر شده و به بررسی تاریخ تحولات جنبش دانشجویی ایران از سال 1332 تا 1357 می‌پردازد و دربردارنده گزارش جامعی از تاریخ کنفدراسیون جهانی محصلان و دانشجویان ایرانی است. «تحصیل در خارج و تاثیر آن بر ایران تا اواسط قرن بیستم»، «خاستگاه جنبش دانشجویی در ایران و خارج تا سال‌های پایانی دهه 1330»، «دانشجویان، پیشگامان اپوزیسیون در ایران، اروپا و ایالات متحده» و... سرفصل‌هایی از این کتاب است که در 472 صفحه به مبارزه دانشجویان علیه رژیم پهلوی می‌پردازد.
جنبش دانشجویی از زبان محمدحسن روزی‌طلب و امیرحسین ثابتی
«تاریخ شفاهی جنبش دانشجویی مسلمان» که به همت محمدحسن روزی‌طلب و امیرحسین ثابتی منفرد و باز هم از سوی مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده، یکی دیگر از آثار منتشرشده با موضوع جنبش دانشجویی است؛ کتابی که علاوه‌بر دربرگیری خاطرات دانشجویان قدیم و فعالان فعلی جنبش دانشجویی، میزان اثرگذاری این قشر از جامعه را بر حوادث اجتماعی هم مورد بررسی قرار داده است؛ آن‌طور که خود روزی‌طلب درباره این اثر می‌گوید: «برای تکمیل کتاب با 30 نفر مصاحبه شده که ابراهیم اسرافیلیان، رئیس دانشگاه علم و صنعت در ابتدای پیروزی انقلاب، صادق واعظ‌زاده، غلامحسین الهام، کامران باقری لنکرانی، مهدی فضایلی، فاطمه رجبی و سید نظام‌الدین موسوی از جمله آنها هستند. همچنین پایان این گفت‌وگو‌ها به ماجراهای فتنه 88 و انتخابات دهم ریاست‌جمهوری گره می‌خورد و اطلاعات این کتاب برخی از گره‌های تاریخی را باز و سوال‌های مهمی مانند چرایی حذف جناح لیبرال در سال 1360، ماجرای انقلاب فرهنگی در دانشگاه‌ها و وضعیت دانشگاه‌ها در دوران هشت سال دفاع‌مقدس و دوران اصلاحات را مطرح می‌کند.»
چگونگی شکل گیری «جنبش دانشجویی پلی‌تکنیک تهران»
عباس عبدی، یکی دیگر از افرادی است که با نگارش کتاب «جنبش دانشجویی پلی‌تکنیک تهران» و انتشار آن توسط نشر نی در این حوزه فعالیت کرده است؛ کتابی که در آن تاریخ دانشگاه تا انقلاب 1357 به چهار دوره تقسیم می‌شود و به جزئی‌ترین فرآیند فعالیت سیاسی دانشجویان آن دانشگاه پرداخته شده است. در حقیقت عبدی مبنای این تقسیم‌بندی را میزان فعالیت‌های سیاسی در این دانشگاه به‌شمار آورده و گذر از هر مرحله آتش آن را تندتر کرده است؛ دوره اول از بدو تاسیس این دانشگاه یعنی 1338 تا 1343 به طول می‌انجامد، دوره دوم از سال 1343 تا 1347 را شامل می‌شود، فاصله سال‌های 1348 تا 1352 دوره سوم را شامل می‌شود و دوره چهارم فضای سیاسی دانشگاه به فراخور رادیکالیسم سیاسی جامعه رادیکال‌تر می‌شود. در حقیقت نویسنده بین قوام جنبش سیاسی در این دانشگاه، با افزایش سن آن رابطه‌ای مستقیم برقرار می‌کند و نشان می‌دهد هرچه به انقلاب نزدیک‌تر می‌شویم، تب سیاست نیز در دانشگاه تندتر می‌شود.
در 25 سال منتهی به انقلاب چه گذشت؟
«تاریخ سیاسی بیست‌وپنج ساله ایران» به قلم غلامرضا نجاتی که از سوی موسسه خدمات فرهنگی راهی بازار نشر شد، نیز یکی دیگر از کتاب‌هایی است که به وقایع منتهی به انقلاب اسلامی بعد از کودتای 28 مرداد 1332 می‌پردازد؛ کتابی که در دو جلد وقایع و جریان‌های سیاسی تاریخ معاصر ایران را شرح می‌دهد. آنچه در توضیح این کتاب آمده این است که این اثر توصیف مستندی از یک دوره 25ساله تاریخ ایران شامل 29 مرداد 1332 تا آغاز اسفند 1357 را ارائه می‌دهد که هدف آن نیز صرفا آگاهی نسل جوان و آیندگان از تاریخ است. علل شکست نهضت ملی ایران و پیامدهای آن، مقاومت در برابر رژیم کودتا، بررسی علل و عواملی که محمدرضا شاه و دولت‌های دست‌نشانده او توانستند به مدت 25 سال با خودکامگی بر ملت ایران حکومت کنند، شناخت مردانی که در آن دوران، رهبری گروه‌های اپوزیسیون را در مبارزه علیه رژیم به عهده داشتند و... مضامین جلد نخست کتاب را تشکیل می‌دهد.
آنچه از ابتدا تا پایان رژیم پهلوی بر جنبش دانشجویی گذشت
کتاب «جنبش دانشجویی در ایران از تاسیس تا پیروزی انقلاب اسلامی» که از سوی علیرضا کریمیان و توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شد، از آن دسته کتاب‌هایی است که به بررسی جایگاه ویژه سیاسی و اجتماعی دانشجویان می‌پردازد؛ قشری که جزء یکی از اصلی‌ترین ارکان پدیدآورنده انقلاب اسلامی محسوب می‌شود و مولف کتاب در یک تقسیم‌بندی کلی سه گرایش چپ، اسلامی و ملی در فاصله سال‌های 32-1320 را شناسایی می‌کند که هر یک تحت تاثیر تحولات اجتماعی و سیاسی و به سبب نزدیکی با گرایش‌های فکری و سیاسی موجود شکل گرفتند. به این ترتیب اتحادیه دانشجویی دانشکده‌های پزشکی و داروسازی و دانشکده‌های فنی، ادبیات و کشاورزی تحث تاثیر مستقیم سازمان جوانان حزب توده در سال 32 تشکیل شد. همچنین این اثر در بررسی جنبش دانشجویان در داخل ایران از سال 32 تا 57 در تلاش است هر یک از اجزای آن را به یکی از گروه‌های فعال در عرصه سیاسی – اجتماعی ایران آن زمان منتسب کند.
* نویسنده : زهرا رمضانی روزنامه‌نگار
